Imprentas di ivan Marongiu

Is farsos ìdolos fenìtzios de sa Sardigna chi aiant imbrolladu fintzas a su re Carlo Alberto

S’annu coladu, in su Museu MAN de Arte de sa Provìntzia de Nùgoro, est istada fata una mustra a titulu  Il Regno Segreto: Sardegna-Piemonte, una visione post-coloniale, chi at contadu raportos, culturas e iscàmbios tra sas duas regiones, dae su 1720, annu de s’unione issoro, finas a bona parte de su Noighentose chi at postu in evidèntzia sas relatziones ispantosas e sas influèntzias chi  sas duas culturas ant tentu e chi meritant de essere aprofundidas e connotas.

In sa mustra sunt istados espostos sos farsos ìdolos fenìtzios bèndidos in Sardigna a su re Carlo Alberto e oe de propiedade de su Museu de s’Antighidade de Torinu. S’istòria issoro testimòniat su grandu interessu pro s’archeologia de s’Otighentos: custu difatis est su sèculu chi s’iscoberit s’Egitu e sa tzitade de Tròia. In Itàlia, giai in su Setighentos, fiant comintzados sos iscavos archeològicos de Roma, de Pompei e in su Meridione, e si fiant iscobertas sas primas meravìllias de s’arte de sas tziviltades antigas. Sa Sardigna non cheriat èssere esclùdida dae custos movimentos e dae custu interessu internazionale mannu. In totu su territòriu isulanu sos nuraghes faeddaiant de s’antighidade de s’istòria sua e rivelaiant ogna tantu ogetos de brunzu rafinados; Tharros testimoniaiat sa presèntzia de sos fenìtzios e sos contos ipotizaiant chi sos pòpulos de su mare chi aiant postu in perìgulu sos faraones tra  su 1300 e su 1100 a in antis Cristu, bennerent pròpiu dae sa Sardigna. Duncas, posta a su tzentru de su Mediterràneu, rugradura de pòpulos e culturas, sa Sardigna podiat agatare in s’archeologia un’ocasione de riscatu. Si a custu s’agiunghet s’interessu de su Piemonte pro s’ìsula, naschidu a pustis de s’esìliu in Casteddu de re Vittorio Emanuele I, cun sos primos istùdios subra s’istòria sua (si penset a su Voyage en Sardaigne de Alberto La Marmora) e sa passione de Carlo Alberto pro s’archeologia, su giogu est fatu.

Sa frecuentatzione de re Carlo Alberto cun s’ìsula fiat comintzada in su 1829, cando aiat partetzipadu a sos iscavos in su nuraghe Sant’Antine de Turalva e a Turris Libisonis; fiat istadu presente fintzas in sos iscavos de Nora e Tharros in su 1841 e in cussos de Terranoa in su 1843. In custos ùrtimos, bi fiat  fintzas su diretore de su Museu de Casteddu Gaetano Cara, figura tzentrale de sa trufa a dannu de su Re de Sardigna. Gestore sena rivales de su Museu casteddaju e meda ambitziosu, Cara aiat relatziones importantes cun su podere piemontesu, fiat unu bonu amigu de Alberto La Marmora, e trataiat cun totu sos archeòlogos sardos, comente Giovanni Spano e Efisio Luigi Tocco. Cun custos ùrtimos duos aiat traballadu in diversos sitos archeològicos e forsis fiat istadu durante custos iscavos chi aiat tentu s’idea de falsificare sos repertos, in modu de otènnere cussa visibilidade pro sa Sardigna chi li diat àere garantidu onores e carriera. Pro nàrrere unu paragone, no aiat tentu problemas a  bèndere, imbetzes de los tènnere pro su museu suo, sos repertos agatados a Tharros, partzende·los tra su Louvre e su British Museum. Ma s’òpera mastra sua fiant istados sos 330 ìdolos fenìtzios de Nora (calicunu l’aiat fatu  agatare a su matessi re Carlo Alberto). De s’agatamentu nde aiant allegadu in totu Europa, fintzas gràtzias a s’autentitzidade reconnota dae sos archeòlogos e istudiosos prus importantes de s’època. Nd’aiat faeddadu fintzas Alberto La Marmora in su libru suo Voyage en Sardaigne, in s’editzione de su 1840.

A sa fine Carlo Alberto nd’aiat comporadu unos setanta, gastende s’ecuivalente de 85.000 èuros de oe. Pro Cara si fiat tratadu de un’afare econòmicu incredìbile, ma pro issu custu fiat istadu fintzas su cumintzu de sa fine sua. Si in unu primu tempus sos amigos archeòlogos no aiant naradu nudda e l’aiant permìtidu de cumprire custas atziones illegales, apenas sos interessos issoro fiant mudados, su mudìmene si fiat segadu e si fiat comintzadu a difùndere s’idea chi sos ìdolos fenìtzios de sa Sardigna esserent in realidade  farsos. In su 1883, su diretore nou de su Museu de Casteddu Ettore Pais, aiat denuntziadu publicamente sa farsidade issoro e nde los aiat bogados dae sas vetrinas de su museu , definende·los ìdolos “farsos e faulàrgios”.

Ma ite est sutzèdidu a sa colletzione comporada dae re Carlo Alberto? Est in Torinu, in su Museu de s’Antighidade, chi l’at esposta una pariga de annos a oe in sa bella mustra dedicada a Carlo Alberto archeòlogu in Sardigna. “Sos ìdolos sardu-fenìtzios sunt istados agatados in Sardigna in sos primos deghènnios de su 1800” –naraiat su pannellu informativu “sunt ogetos farsos, meda diversos dae sas  istatueddas beras de brunzu de traditzione nuràgica e rapresentant pessonàgios maschiles e feminiles, a bortas ermafroditas: figuras mostruosas, cun capeddos a punta e cun sos corros, armadas cun làntzias, ispadas e furcones, a s’ispissu acostagiadas dae concas isuladas o dae animales, mescamente colovras”.

Sa trufa de sos farsos ìdolos fenìtzios sardos est una de sas prus famadas de s’istòria de s’archeologia, mancari su re Carlo Alberto si fiat mortu sena ischire de èssere istadu imbrolladu. Antzis, issu pensaiat de àere fatu un’afare mannu a àere comporadu cussos repertos a cussu prètziu, cumbintu fintzas chi diant àere aumentadu de valore.

In beridade fiat istadu vìtima de sa falsificazione. Ma ite s’intendet cun custu faeddu? Si intendet sa produtzione a iscopu de imbrollu  de manufatos chi ìmitant o s’ispirant a unu o prus modellos autènticos. Sa diferèntzia tra sos farsos e sas còpias o sas imitatziones si basat in su reconnoschimentu de s’intentzione dolosa chi at motivadu s’esecutzione de s’ogetu. Duncas, farsu est “non su chi est farsu, ma su chi determinat su farsu” (Carnelutti 1935). S’istòria de sas falsificatziones de òperas de arte naschet in s’àmbitu de su cummèrtziu anticuàriu e dipendet dae sas leges de s’economia: cando sa pregonta non podet èssere cumpensada in modu legìtimu o su prètziu de un’originale est tropu caru, tando naschet su farsu.

A unu tempus fiat difìtzile meda a connòschere unu repertu archeologicu farsu, e s’originalidade sua dipendiat dae sas connoschentizas e dae sa professionalidade de sos espertos. Cando però pròpiu sos espertos, comente in su casu de sos bruntzetos fenitzios sardos, teniat s’interessu a nàrrere chi cussu ogetu farsu fiat autènticu, tando fiat impossibile a iscoprire sa falsificatzione.

Oe est totu cambiadu. S’aplicatzione de sas iscièntzias de sa natura a s’archeologia (archeometria), in particulare pro s’individuatzione de sos farsos,  est devènnida un’elementu de fundamentu pro ogni chirca e immoe non si nde podet fàghere prus a mancu. In prus andat sutaliniadu chi petzi dae su cuncursu de prus esàmenes tècnicos, si podet averiguare cun tzertesa s’autentitzidade de un’ogetu antigu. Unu casu emblemàticu de comente un’interpretatzione unilaterale de unu datu sientìficu potzat imbrollare est rapresentadu dae su fatu de su Cadditu de Brunzu de su Metropolitan Museum de New York, òpera àtica de su 480-470 a.C., chi  pro unos cantos annos fiat cunsideradu unu farsu.

Su prus famadu farsu de sa preistòria podet però èssere cunsideradu sa conca de Piltdown (Inghilterra). S'”iscoberta” in una cava de giarra, tra su 1912 e su 1915, de restos de una conca cun formas umanas e de una massidda  cun dentes ispatzadas segundu sas modalidades de sa ratza umana, assotziados a ogetos in pedra e restos de animales estintos, aiat cunditzionadu sos istùdios subra de s’evolutzione de s’òmine finas a sos annos Chimbanta. Sas cunsighèntzias chi custa iscoberta agiungiat a su dibatu subra s’afirmadura de su gènere Homo aiat interessadu paletnologos e antropòlogos, cumintzande dae Marcelin Boule, chi petzi a pustis de sa noa de s’acatamentu de un’àtera conca in su matessi logu aiat atzetadu, a malagana, s’autentitzidade de s’iscoberta. Ma Boule aiat resone a non la considerare bera. Difatis, sos istùdios de W.E. Sas Gros Clark, paris cun sos resurtados de sas anàlisis de su dosàgiu de su fluoro fatas in su 1953 de J.S. Weiner e de K.P. Oakley, aiant istabilidu in modu esatu sa modernidade de sos repertos paleoantropològicos. Mancari non si nde apat sa tzertesa, est possìbile chi s’autore de sa befa de Piltdown siat istadu s’iscopridore etotu, Christopher Dawson.