Imprentas 237 – S’importàntzia de cumprèndere sa toponomàstica sarda

Imprentas
Imprentas
Imprentas 237 - S’importàntzia de cumprèndere sa toponomàstica sarda
Loading
/

Imprentas 237 – S’importàntzia de cumprèndere sa toponomàstica sarda

Imprentas
Imprentas
Imprentas 237 - S’importàntzia de cumprèndere sa toponomàstica sarda
Loading
/

di Ivan Marongiu

S’importàntzia de cumprèndere sa toponomàstica sarda: su monte nos allegat in limba

Sa limba sarda non gosat de bona salude, sos fatos polìticos sighidos a s’unidade de Itàlia de su 1861, chi in parte miraiant a un’italianizatzione fortzada de totu sas populatziones chi istaiant in intro de sas làcanas de s’Istadu deretu de nàschere, ant corfidu meda sas limbas locales.

In Sardigna, in ue finas a tando su sardu fiat sa limba faeddada dae totus, est istadu proibidu s’impreu suo in sas iscolas e sos ufìtzios, in favore de s’italianu e sos istudiantes e sos professores “dissidentes” beniant punidos in manera severa, finas a pèrdere su postu de traballu. Gasi, cun su tempus, est nàschidu in sa mente de medas sardos su cumbinchimentu chi “su sardu est una limba pro ignorantes” e  in prus in medas famìlias e in medas biddas, màssimu in logu de tzitade, est bènnidu a mancare cussu sitema de trasmissione intergeneratzionale de sa limba tra babbos, mamas e fìgios.

Duncas, a die de oe, in medas cuntestos su sardu est sufrende meda. Sa geografia de s’impreu fitianu suo vàriat meda tra tzitade e bidda e dae una bidda a s’àtera, ma in sos ùrtimos annos però est creschende fintzas sa consièntzia de s’importàntzia istòricu-culturale sua e giòvanos medas chi no ant imparadu su sardu in domo pro ite non si l’ant imparadu, sunt animados dae su disìgiu de lu imparare, pro ite cumprendet chi est un’elementu de importu mannu pro identidade.

Connòschere sa limba – siat su sardu, siat un’àtera limba de su mundu – nos agiuat a cumprèndere mègius sos logos acanta istamus, ma fintzas cussos chi bisitamus. Custu est beru mescamente cando andamus a giru in su sartu, acanta si sunt poderados sos topònimos antigos de ogna cussòrgia. Cun riferimentu a s’escursionismu, sos topònimos de sos logos difatis nos podent nàrrere meda non solu de sa cunformatzione de su terrinu, sas matas chi bi sunt o àteros inditos acapiados a sos meres antigos de cussas terras, ma fintzas  comente si presentaiat cuddu logu in su tempus coladu.

A dolu mannu però, sas mapas a s’ispissu sunt istadas cuncordadas dae cartògrafos chi non aiant unu bonu connoschimentu de sa limba iscrita, e mancu de cussa orale. Tocat a nàrrere chi oe puru, a banda sas règulas universales de iscritura cumpartzidas dae totus, non b’at un’acòrdiu unànime de comente si devat iscrìere unu faeddu, pro custu a s’ispissu podimus agatare su matessi faeddu trascritu in modu diferente sighende sa diferente pronùntzia in sas variedades locales de sa limba sarda.

Provamus comente si siat a elencare una lista  minoredda– seguru non cumpleta – de sos tèrmines chi diamus pòdere addobiare prus a fitianu durante un’ipotètica escursione in su sartu, tèrmines chi nos diant pòdere torrare ùtiles in su cursu de sas esploratziones nostras de sos montes sardos e in sa consultatzione de sas mapas, cun esèmpios de logos famados e connotos.

– Spèndula / Istrampu: Medas ant a connòschere cun probabilidade “Sa Spèndula” de Biddexidru, fortzis una de sas ispèntumas de abba prus bisitadas tra totu cussa chi sunt presentes in Sardigna, fintzas pro more ca andat bene a bi lòmpere. Si in medas sunt cumbintos chi “Sa Spendula” siat su nùmene pròpiu de sa localidade, medas no ischint chi in realidade “Spèndula”, gasi comente “Istrampu”, non sunt àteru chi sos tèrmines sardos pro nàrrere “cascata”. Sos esèmpios si podent agatare a deghinas, ma tra sos prus famados podimus ammentare “S’Istrampu de su Segnore” in su territòriu de Biddanoa Monteleone, “S’istrampu ‘e Massabari” in su territòriu de Cùllieri o “Sa Spìndula” in su territòriu de Uda. Pro custu motivu, topònimos comente  “Cascata Sa Spendula” o “Cascata S’Istrampu” àteru non sunt chi una ripetitzione sena penuna lògica.

– Mitza / Bena /: custas paràulas tenent su significadu de “funtana”. Famada meda sa localidade “Mitza Margiani” in sos padentes de Baini (Villaverde) o sa localidade “Is Benas” in su Monte Arci de Mragaxori (Morgongiori). Si durante un’escursione amus bisòngiu de abba pro nos infriscare  e in sa mapa  bidimus iscritu su tèrmine “mitza/bena/funtana” ischimus chi est in cue chi devimus tzucare, ma atentzione, non tocat a bi  fàghere tropu afidamentu: in sos meses prus caentes, durante sos cales sas faldas sunt pòveras de abba, sas benas diant pòdere èssere sicadas!

– Pitzu: unu de sos significados suos est su de “bicu de pugione”, dae inoghe su faeddu sardu “ispitzulare” chi signìficat “beccare/pizzicare”. In sos montes imbetzes inditat unu cùcuru a punta e agudu meda, pròpiu comente su bicu de unu pugione.

– Bruncu: Custu est un’àteru tèrmine chi podet àere significados diferentes a segunda de su cuntestu de impreu. Difatis podet significare “murru” opuru “cùcuru”, ma non pro fortza comente puntu prus artu de unu monte, ma fintzas in su sensu de “logu pesadu, artu”, dae su cale si podet fàghere craru e bìere bene su territòriu a inghìriu. Fintzas chie at pagu  familiaridade cun sos montes de sa Sardigna at a connòschere de seguru “Bruncu Spina”, tra sos comunos de Biddamanna Istrisàili e Dèsulu, chi cun un’artària de 1829 metros subra su livellu de su mare, rapresentat sa segunda punta prus arta de s’ìsula. Un’àteru esèmpiu chi podimus mentovare est “Bruncu Mùtzius”, subra de Monte Arci, acanta “Sa Trèbina Lada”, dae su cale faghet a ammirare unu panorama ispantosu  de totu su Campidanu de Aristanis e de totu sos montes a s’orizonte.

– Scala / Iscala – a bortas in sa pronùntzia de su sud de sa Sardgina agatamus sa “b” in càmbiu de sa “l”: Comente in sa limba italiana, custu faeddu tenet su significadu genericu de “iscala”, ma in s’àmbitu de su monte inditat un’àndala iscosciosa e rìpida meda, unu caminu cun una pendèntzia manna chi permitet de colare dae una banda a s’àtera de unu monte, mescamente fatu fatu de su costone. Pro fàghere unos cantos esèmpios, solu solu in su Monte Corrasi, chi pro sa cunformatzione sua at medas àndalas iscosciosas, podimus agatare “Scala ‘e Pradu”, “Scala ‘e Marras”, “Scala Cateddu”, “Scala de Vortas”, “Scala s’Arenargiu”, “Iscala de sas Verveches” e medas  àteras ancora.

– Cuile: comente narat su nùmene inditat pro su prus s’amparu de su bestiàmene e fintzas de sos pastores, chi podet àere vàrias formas e materiales diferentes. Oramai, pro more sa grandu fama de sos “cuiles” galu presentes mescamente in su Supramonte e in Ogiastra, semus avesos a imaginare sos pinnetos tundos in pedra, cun cobertura fata in linna de tzinnèberu o de àteras matas, chi si a unu tempus daiant amparu a pastores e animales, oe sunt, sunt impreados mescamente comente logos de pàsida noturna pro escursionistas aventurosos. Tra  sos cuiles prus famados podimus mentovare de seguru su Cuile de Tziu Raffaele de Durgali, devènnidu in sos annos un’istitutzione pro paritzos escursionistas e a dolu mannu abrugiadu dae su fogu in sos colados annos, ma chi si previdet de torrare a fraigare. Un’àteru cuile famadu meda, in territòriu ogiastrinu, est su Cuile de S’Arcu ‘e Su Tàsaru, chi s’agatat in s’àndala pro lòmpere a Cala Mariolu, in sartu de Baunei.

Pro serrare custu elencu de tèrmines chi podimus agatare in medas topònimos de totu sa Sardigna,  non podimus fàghere a mancu de numenare su faeddu “Padente”. Custu tèrmine benit deretu deretu dae su latinu “patens loci”, est a nàrrere “lugu abertu”. S’òrigine de su significadu dipendet dae su fatu chi a diferèntzia de sas terras sena matas impreadas pro coltivare, o cussas a mata-campu pro sa pastura de su bestiàmene, sos padentes non sunt serrados a muredda, ma lassados abertos.  Duncas, Comente amus bidu su territòriu de sa Sardigna est ricu de topònimus chi nos contant medas cosas de su logu. Nois devimus primu de totu connòschere su significadu issoro, e prus che totu los devimus sarbare, pro evitare chi sutzedat su chi est capitadu in Tortolì, acanta a su postu de sos topònimos sardos “Orrì, Foge Lione e Muscì” agatamus Il Golfetto, Hakuna Matata e Melissa Beach”.

Lascia un commento

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato. I campi obbligatori sono contrassegnati *